In het Batavia van 1629 leidde de verboden liefde van Saartje Specx en Pieter Cortenhoeff tot publieke geseling, respectievelijk onthoofding. Saartje Specx, dochter van VOC-functionaris Jacques Specx, was een halfzuster van een bewoonster van Drift 17 Utrecht.
Saartje Specx, ook Sara Specx genoemd, was een halfzuster van Maria Specx (1636-1704). Maria Specx woonde vanaf 1656 met haar echtgenoot Bartholomeus de Gruijter (†1685) op Drift 17 Utrecht. Ook een ooggetuige van de gebeurtenis in Batavia heeft aan het Janskerkhof gewoond. Maria van Aelst, weduwe van Antonio van Diemen – de rechter die weigerde om het vonnis tegen Saartje Specx en Pieter Cortenhoeff te ondertekenen, trouwde in 1661 met de eigenaar van Janskerkhof 17 Utrecht.
Wie was Saartje Specx
Saartje Specx was de buitenechtelijke dochter van Jacques Specx (1585-1652) en een Japanse vrouw. Zij werd omstreeks 1616 geboren in Japan. Haar vader Jacques Specx verbleef in Japan als opperkoopman van de VOC. Hij was hoofd van de factorij in Hirado.
In 1622 vertrok Jacques Specx met Saartje naar Batavia, om daar president van de Schepenbank te worden. Batavia was, sinds de stichting in 1619, het hoofdkwartier van de VOC in Azië.
Jacques Specx was bevriend met Jan Pieterszoon Coen, gouverneur-generaal van de VOC. Toen Specx in december 1627 naar Nederland moest om de Heren XVII te informeren over de handel met China en Japan, werd Saartje Specx als “staatsjoffer” toevertrouwd aan de zorg van Jan Pieterszoon Coen en diens echtgenote Eva Ment.
Saartje Specx en Pieter Cortenhoeff betrapt
In juni 1629 werd Sara Specx betrapt met de 16-jarige vaandrig Pieter Jacobszoon Cortenhoeff. Pieter Cortenhoeff was geboren in Arakan (Rakhine, Myanmar) en, net als Sara, een kind van een inlandse vrouw. De verliefde Pieter Cortenhoeff was het slaapvertrek van de staatsdochters binnengedrongen, waar hij zich “schandelijk en schaamteloos zou hebben gedragen met Sara Specx, ten aanschouwe van de meeste andere staatsdochters” (Callenbach, p. 154).
Jan Pieterszoon Coen was zo buiten zinnen van razernij over de zedeloosheid van zijn vaandrig en het meisje dat aan zijn gezag was toevertrouwd, dat hij Saartje Specx en Pieter Cortenhoeff zonder proces ter dood wilde laten brengen. De raden en de advocaat-fiscaal wisten hem echter over te halen om de zaak aan de Raad van Justitie van Batavia voor te leggen.
Geen clementie
Advocaat-fiscaal Anthony van den Heuvel vorderde dat Cortenhoeff zou worden opgehangen en Sara Specx ter dood zou worden gebracht door verdrinking, nadat zij levend in een zak was gestopt.
Pogingen van de kerk en burgers (onder wie Maria van Aelst) om Jan Pieterszoon Coen tot clementie te dwingen hielpen niet, maar de Raad van Justitie kwam tot een compromis. Pieter Cortenhoeff werd gestraft “met het zwaard” (onthoofding) met confiscatie van zijn goederen, maar het leven van Saartje Specx werd gespaard. Zij werd veroordeeld tot publieke geseling.
Het vonnis was met meerderheid van stemmen tot stand gekomen, waarbij de stem van voorzitter Pieter Vlack, getrouwd met Coen’s schoonzuster Elisabeth Ment, de doorslag had gegeven. Voordat het doodvonnis kon worden voltrokken, moest het nog worden bekrachtigd door de Raad van Indië. Onder de bekrachtiging staan de handtekeningen van Jan Pieterszoon Coen en Pieter Vlack. Het derde lid van de Raad, Antonio van Diemen, weigerde om het document te ondertekenen.
De predikanten Abraham de Roy en Justus Heurnius probeerden nog een pardon te bewerkstelligen, maar dat mocht niet baten. Het vonnis werd de volgende dag ten uitvoer gelegd.
Lees over Maria van Aelst:
Jacques Specx interim gouverneur-generaal VOC
Sara’s vader Jacques Specx was tijdens zijn verblijf in Nederland getrouwd met Maria Odilia Buys. In januari 1629 vertrok het echtpaar naar Indië. Zij arriveerden in september 1629 te Batavia, waar Jan Pieterszoon Coen net bleek te zijn overleden. Drie dagen na de dood van Jan Pieterszoon Coen werd Jacques Specx tot interim gouverneur-generaal van Indië benoemd.
Jacques Specx was zo verontwaardigd over de wrede bestraffing van Saartje Specx en Pieter Jacobszoon Cortenhoeff, dat hij weigerde met de rechters die het vonnis hadden uitgesproken aan het Avondmaal aan te zitten. De kerkenraad besloot daarop om de rechters van het Avondmaal uit te sluiten. Dit leidde tot een berisping door de Heren XVII, die zowel Jacques Specx, als de kerkenraad in scherpe bewoordingen op de scheiding tussen het wereldlijk en kerkelijk gezag wezen.
De affaire was reden om Jacques Specx niet tot opvolger van Jan Pieterszoon Coen te benoemen. Specx werkte nog drie jaar als interim gouverneur-generaal. In 1632 benoemden de Heren XVII Hendrik Brouwer tot gouverneur-generaal van de VOC en werd Jacques Specx naar Nederland teruggeroepen.
Hoe liep het af met Saartje Specx?
Saartje Specx, die na de terugkomst van haar vader in Batavia in zijn gezin was opgenomen, trouwde in mei 1632 te Batavia met de Duitse predikant en zendeling Georg Candidus (Georgius Candidius; 1597-1647). Saartje Specx ging met haar echtgenoot naar Formosa, waar zij rond 1636 overleden is.
Saartjes vader en stiefmoeder verlieten Batavia in december 1632. Jacques Specx en Maria Odilia Buys kregen drie kinderen, van wie een in Indië en twee in Amsterdam werden geboren. Sara’s halfzuster Maria Specx werd op 10 juni 1636 gedoopt in de Nieuwe Kerk te Amsterdam (DTB 41, p. 443). Maria Specx groeide net als haar halfzuster Saartje Specx op zonder moeder. Negen dagen na de doop van Maria werd Maria Odilia Buys begraven in de Westerkerk te Amsterdam.
Jacques Specx hertrouwde in 1638 met Magdalena Doublet, weduwe van Nicolaas Hanneman, dochter van Philip Jansz. Doublet en Maria Pietersdr. van der Goes.
Banden met Utrecht en het Janskerkhof
Antonio van Diemen
Raad Antonio van Diemen (1593-1645), de rechter die het vonnis niet ondertekende, werd geboren in Culemborg. (In Utrechtse notarisakten wordt hij Anthonis of Anthony genoemd.) Antonio van Diemen was een zoon van Bartholomeus van Diemen en Christina Lambrechts Hoevenaer (Witteveen, p. 33/34). Zijn tante Geertruijd Lambrechts Hoevenaer was de grootmoeder van de stichter van Kaapstad, Jan van Riebeeck (1619-1677). Zijn tante Hillegonda Lambrechts Hoevenaer trouwde met Thomas Heurnius, secretaris van het kapittel van Sint Jan in Utrecht. Zij woonde als weduwe nog op het Janskerkhof Utrecht.
Antonio van Diemen trouwde in 1630 te Batavia met Maria van Aelst, weduwe van Bartholomeus Havicksz Kunst, en eerder weduwe van opperkoopman Johan Liberer. Het huwelijk werd voltrokken door dominee Justus Heurnius. Justus Heurnius was een broer van Antonio van Diemen’s aangetrouwde oom Thomas Heurnius.
Maria van Aelst
Na het overlijden van Antonio van Diemen, in 1645, keerde zijn weduwe terug naar Nederland. Maria van Aelst werd op deze reis vergezeld door de Utrechter Bartholomeus de Gruijter, een neef van Antonio van Diemen.
Bartholomeus de Gruijter was een zoon van de Utrechtse wijnkoper Pieter de Gruijter en Anna Meeus van Diemen. Hij was eind 1632, na een verblijf van Antonio van Diemen en Maria van Aelst in Nederland, met het echtpaar mee naar Indië gegaan. Bartholomeus de Gruijter was opperhoofd van de VOC in Masulipatnam geweest. Bartholomeus de Gruijter vestigde zich na thuiskomst in Utrecht. Volgens een procuratieakte van 1648 ging hij weer wonen in het ouderlijk huis op de Lijnmarkt.
Tien jaar na zijn terugkeer in Nederland trouwde Bartholomeus de Gruijter met Maria Specx, de dochter van Jacques Specx en halfzuster van Sara Specx (o.tr. Amsterdam 07-05-1655, DTB 474, p. 349). Maria Specx was toen negentien jaar; haar echtgenoot ruim twintig jaar ouder. Vanaf 1656 woonden Bartholomeus de Gruijter en Maria Specx op Drift 17 Utrecht.
Maria van Aelst, de weduwe van raad Antonio van Diemen, hertrouwde in 1646 te Amsterdam met Carel Constant, oud-directeur van de VOC-handelspost in Perzië. Zij hadden elkaar aan boord van het schip naar Nederland ontmoet. In 1647 lieten zij in Utrecht een dochter dopen. In 1655 waren zij getuigen bij de doop van Anthonius de Gruijter, een neefje van Bartholomeus de Gruijter.
Na het overlijden van Carel Constant hertrouwde Maria van Aelst in 1661 te Utrecht met oud-burgemeester Gijsbert van der Hoolck. Gijsbert van der Hoolck was de eigenaar en bewoner van het voormalige huis op het perceel Janskerkhof 17-17a. In 1672 verhuisde het echtpaar naar Den Haag, waar Maria van Aelst in 1674 overleden is.
Maria van Aelst kreeg een publieke uitvaart in Den Haag en werd daarna bijgezet in de Nicolaaskerk in Utrecht.
Justus Heurnius
Ook dominee Justus Heurnius (1587-1652) had banden met Utrecht. Zijn ouders, Johannes Heurnius en Christina Beyer, waren geboren in Utrecht. Justus Heurnius was geboren in Leiden, waar zijn vader hoogleraar was. Terwijl Justus Heurnius (eind 1623) naar Indië vertrok, keerden zijn zusters Lidia Heurnius en Isabella Heurnius en broer Thomas Heurnius terug naar Utrecht. Zij woonden alle drie rond het Janskerkhof.
Zijn zuster Lidia Heurnius (1585-na juni 1668) trouwde met Antony Hessels, die deken van het kapittel van Sint Jan werd. Als weduwe was Lidia Heurnius van 1632 tot 1636 eigenaresse van Drift 11.
Isabelle Heurnius (1594-1662) trouwde in 1614 (attestatie Utrecht) met Nicolaas van Berck (†1652). Nicolaas van Berck en Isabelle Heurnius waren vanaf 1622 eigenaar van de percelen Janskerkhof 8 en Janskerkhof 9 (oud). Hoogstwaarschijnlijk hebben zij daar ook gewoond.
Thomas Heurnius (1583-1633), secretaris van het kapittel van Sint Jan, trouwde in 1624 – een week nadat zijn broer Justus voet aan wal had gezet in Batavia – met Hillegonda Lambrechts Hoevenaer. Zij was als gezegd een tante van Antonio van Diemen en Anna Meeuws van Diemen. In 1634 woonde de weduwe Hillegonda Hoevenaer als huurster aan de westzijde van het Janskerkhof in Utrecht (aktenrs. 18, 25, 31, 40).
Dominee Justus Heurnius vertrok in 1632 van Batavia naar Amboina (Ambon). In 1638 keerde Justus Heurnius terug naar Nederland. Hij werd predikant in Wijk bij Duurstede, waar hij in 1652 is overleden.
Tot slot
Jacques Specx overleed in 1652; zijn dochter Maria Specx was toen zestien jaar. Maria Specx heeft haar halfzuster Saartje Specx niet gekend en we zullen nooit weten of haar vader over Sara en Pieter en de wrede bestraffing door Jan Pieterszoon Coen heeft verteld. Zo niet, dan heeft Maria Specx misschien wel over de gebeurtenis gehoord via haar echtgenoot Bartholomeus de Gruijter, die ook voor de VOC heeft gewerkt. Maar het is lang niet zeker of de naam van Saartje Specx ooit op Drift 17 is gevallen.
Aan de andere kant van het Janskerkhof, in het voormalige huis Janskerkhof 17, woonde echter Maria van Aelst, die de gebeurtenis had meegemaakt en kort daarna trouwde met de rechter die het vonnis niet wilde ondertekenen. Het kan dus haast niet anders dat er nog wel eens aan het Janskerkhof aan de droeve geschiedenis van Saartje Specx en Pieter Cortenhoeff is gedacht.
Literatuur
- J.R. Callenbach, Justus Heurnius. eene bijdrage tot de geschiedenis des Christendoms in Nederlandsch Oost-Indie, 1897 (archive.org).
- M. van Goesen, Sara Specx, in: Digitale Vrouwenlexicon van Nederland.
- J.K.J. de Jonge, De Opkomst van het Nederlandsch gezag in Oost-Indie. Verzameling van onuitgegeven stukken uit het Oud-Koloniaal Archief, vijfde deel, 1870 (Google books).
- P.C. Molhuysen en P.J. Blok, Justus Heurnius, in: Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5. A.W. Sijthoff, Leiden 1921.
- J. Tulkens, Jan Pieterszoon Coen: bedwinger van Indië, 2007 (google books).
- F. Valentijn, Beschryving van Groot Djava ofte Java Major, deel IV, 1726 (google books).
- W.M. Witteveen, Antonio van Diemen: De opkomst van de VOC in Azië, 2011 (proefschrift; met stamboom).
- Plattegrond van Batavia, 1627.
Gepubliceerd: 14-02-2015 door Caroline Pelser. Laatst geactualiseerd op 08-03-2025.
