Op zaterdag 8 september 2018 is het weer Open Monumentendag. Ruim 70 monumenten in Utrecht zullen open gaan voor het publiek. Ook monumenten rond het Janskerkhof zullen hun deuren openen. Het thema van Open Monumentendag 2018 is: “In Europa”.
In Europa
Het landelijke thema voor de Open Monumentendag 2018 is “In Europa”. Ook Open Monumentendag Utrecht sluit aan bij het Europese jaar van het Cultureel Erfgoed dat in 2018 wordt gevierd. Op de website meldt de organisatie:
“Utrecht in Europa, en Europa in Utrecht. Dat wordt het uitgangspunt voor Open Monumentendag 2018. We sluiten daarmee aan bij het Europese Jaar van het Cultureel Erfgoed waarbij in heel Europa wordt stilgestaan bij de gemeenschappelijke geschiedenis en het culturele erfgoed van het continent.
Onze monumenten vertellen niet alleen het verhaal van Utrecht. Wie door de stad loopt kan op tal van plekken zien dat de Europese geschiedenis haar sporen in Utrecht heeft nagelaten. Tegelijkertijd hebben Utrecht en de Utrechters op hun beurt ook een steentje bijgedragen aan het Europa van vroeger en nu. Tijdens Open Monumentendag op zaterdag 8 september a.s. staan de monumenten die deze verhalen vertellen centraal.”
De opengestelde monumenten geven gezamenlijk “een indruk van de veelzijdige relatie tussen Utrecht en Europa”. Er staan daarbij een aantal vragen en deelthema’s centraal:
“wat was de rol van Utrecht in het Romeinse Rijk? Hoe belangrijk was Utrecht in het Middeleeuws Europa? We volgen de sporen in de stad van Europese sleutelfiguren als Karel V, paus Adrianus VI en Lodewijk Napoleon. We zien de invloed van Europese stromingen in de architectuur. Maar we besteden ook aandacht aan de rol van de wetenschap, van onze universiteit en de invloed van Utrechtse wetenschappers in Europa, vroeger én nu. In het kader van de landelijke september-themamaand ‘Beladen Erfgoed’ zullen ook de minder fraaie aspecten van Europees Utrecht aan bod komen, zoals Utrecht in de Tweede Wereldoorlog of de sporen van slavernij in de stad.”
Monumenten rond het Janskerkhof
Rond het Janskerkhof zullen op Open Monumentendag 2018 de volgende monumenten te bezoeken zijn:
- Janskerk
- Janskerkhof 3
- Janskerkhof 13–13a
- Janskerkhof 14
- Drift 15
- Drift 17
- Drift 21
- Drift 23
- Drift 25
- Drift 27
De lijst bevat, naast vertrouwde adressen van monumenten die vrijwel elk jaar te bezoeken zijn, een monument dat zelden de deuren voor het publiek opent: de Studentensociëteit PHRM op Janskerkhof 14. Wie de bovenvermelde links volgt, kan de geschiedenis van ieder huis alvast lezen.
Routes Open Monumentendag 2018
De organisatie van Open Monumentendag Utrecht heeft de tocht langs de monumenten in vijf routes verdeeld, waarvan drie in de binnenstad van Utrecht.
Op twee na zijn alle monumenten rond het Janskerkhof ingedeeld bij de route Utrecht: stad van Wetenschap. Deze wandel- en fietsroute legt volgens de website van OMD Utrecht de nadruk op de betekenis van de universiteit voor de ontwikkeling van de stad Utrecht. “Sinds haar oprichting in 1636 betrok de universiteit zowel bestaande als speciaal nieuw gebouwde panden. Ook werden panden afgestoten die nu een andere functie hebben. De universiteit betekent veel voor de stad en trekt wetenschappers en studenten uit heel Europa.”
De universiteitsgebouwen Janskerkhof 3 en Drift 27 zijn ingedeeld bij de route Sporen van Europese geschiedenis.
“Deze wandelroute brengt u onder meer langs monumenten waar u sporen van de Europese geschiedenis zult tegenkomen. Het zijn monumenten die enerzijds karakteristiek zijn voor Utrecht en anderzijds laten zien hoe de stad onlosmakelijk verbonden is met Europa. In deze route zijn ook de themapanden opgenomen met een ‘beladen verleden’.”
Op Drift 27 heeft Joan Gideon Loten, gouverneur van Celebes (nu Sulawesi) en Ceylon (nu Sri Lanka) gewoond. Waarom Janskerkhof 3 in deze route is opgenomen wordt niet door de organisatie toegelicht.
De derde route in Utrecht centrum, Beladen Erfgoed, bevat geen huizen rond het Janskerkhof. Deze route bevat uitsluitend panden aan de Maliebaan.
Ik moet bekennen dat ik de route-indeling voor 8 september niet heel geslaagd vind. Rond het Janskerkhof staan diverse panden waar sporen van de Europese geschiedenis te vinden zijn. Ook staan hier monumenten die wat mij betreft in de route Beladen Erfgoed hadden moeten worden opgenomen. Verder is het jammer dat sommige panden die deze thema’s mooi hadden kunnen illustreren, gesloten blijven.
Het Janskerkhof “In Europa”
Waar zijn rond het Janskerkhof sporen te vinden die samenhangen met het thema “In Europa”? Ik zal de hierboven genoemde vragen en deelthema’s van OMD Utrecht eens kort langslopen. De adressen van opengestelde monumenten zijn vet gedrukt. Ik moet hierbij aantekenen dat er in de loop van de geschiedenis veel is afgebroken en vertimmerd. Bij sommige locaties zijn alleen nog de verhalen over, die aan de hand van archiefbronnen kunnen worden gereconstrueerd.
Romeinse tijd
Sporen uit de Romeinse tijd zijn op het Janskerkhof niet te vinden. Of er Romeinen op de plek van het Janskerkhof hebben gewoond is nooit goed onderzocht. Volgens een bericht in de Leeuwarder Courant uit 1948 werd bij een van de laatste grote verbouwingen van de Janskerk, halverwege de twintigste eeuw, ontdekt dat deze gebouwd is op een Romeins bouwwerk (Leeuwarder Courant, 17-03-1948, Delpher). Maar dit bericht heb ik nooit elders bevestigd gezien.
Middeleeuwen
De geschiedenis van het Janskerkhof Utrecht begint rond het jaar 1050, met de stichting van de Janskerk door bisschop Bernold. Het Janskerkhof was in de middeleeuwen een immuniteit, de Janskerk was een kapittelkerk. De kerk werd vermoedelijk gebouwd als onderdeel van een kerkenkruis. Ondanks dat de kerk bij een stadsbrand in 1279 is afgebrand en ook in latere eeuwen vaak is verbouwd, zijn nog middeleeuwse delen zichtbaar. Museum Catharijneconvent bezit enkele objecten die in het verleden aan kapittel van Sint Jan zijn geschonken, waaronder de albe van Keizer Frederik I (Barbarossa), keizer van het Heilige Roomse Rijk.
Belangrijke Europese sleutelfiguren hebben in deze periode een bezoek aan het Janskerkhof gebracht. Zo werd Karel V ontvangen in het huis op claustraal erf V en logeerde zijn zuster, de landvoogdes Maria van Hongarije, op claustraal erf III. Beide claustrale huizen bestaan niet meer, al zullen ongetwijfeld nog resten ervan worden gevonden als men archeologisch onderzoek zou doen.
Van de nog wel bestaande claustrale huizen rond het Janskerkhof zijn Janskerkhof 18 en Boothstraat 6 (beide niet open op Open Monumentendag 2018) het meest compleet bewaard gebleven. Drift 15 en Drift 21, die wel worden opgesteld, zijn ook ontstaan vanuit een claustraal huis, maar daar is weinig van over. Drift 21 is eigendom geweest van Floris Thin, die het voorontwerp van de Unie van Utrecht heeft gemaakt.
Ook het voormalige Minrebroedersklooster (Janskerkhof 3) is op 8 september te bezichtigen. Het klooster werd gesticht in 1247. In 1474 werd hier de Vrede van Utrecht gesloten tussen de Hanzesteden en Engeland. De Vrede van Utrecht 1474 maakte een einde aan de Hanzeatisch-Engelse Oorlog (1469-1474). Overigens is Janskerkhof 3 enkele jaren geleden grondig verbouwd. De refter, waar deze overeenkomst vermoedelijk tot stand is gekomen, is nu een collegezaal.
Gouden Eeuw
Veel huizen aan het Janskerkhof dateren uit de Gouden Eeuw, de periode waarin de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden veel macht in Europa had. In die periode werd ook de Universiteit Utrecht opgericht. De universiteitspanden in de route “Utrecht: stad van wetenschap” waren toen echter nog geen eigendom van de universiteit. Alleen de Janskerk is voor deze periode relevant, want daar was de universiteitsbibliotheek gevestigd. De deur aan de oostzijde van de Janskerk is het enige zichtbare overblijfsel uit die tijd. Een van de oprichters van de universiteit, burgemeester Gijsbert van der Hoolck, woonde aan het Janskerkhof, maar zijn huis (op het perceel van Janskerkhof 17) bestaat niet meer. De eerste bibliothecaris van de universiteitsbibliotheek, Cornelis Booth, woonde op Janskerkhof 2 en verhuisde later naar Boothstraat 6. Janskerkhof 2 staat tegenwoordig in verbinding met Janskerkhof 3, dus wellicht is dit huis ook op Open Monumentendag 2018 te bezichtigen.
Rampjaar 1672
Het Rampjaar 1672, het jaar waarin de Nederlands-Franse oorlog begon, had ook voor de bewoners van het Janskerkhof gevolgen. De familie Martens en Van Nellesteyn vluchtten naar Amsterdam. De Franse bevelhebber, Louis II van Bourbon, de Prins van Condé, nam bezit van hun huizen. De muur tussen Janskerkhof 15a en Janskerkhof 16 werd weggebroken. De commandant van Utrecht Stouppe verbleef op Janskerkhof 10 en werd daar door Spinoza bezocht. Geen van de drie panden is open in het kader van Open Monumentendag 2018. (Janskerkhof 10 is natuurlijk wel open als horecagelegenheid.)
Vrede van Utrecht
Tussen 1712 en 1715 had Utrecht veel buitenlandse gasten in verband met de onderhandelingen voor de Vrede van Utrecht. Diverse huizen rond het Janskerkhof werden aan gezanten verhuurd. De huizen zijn niet te bezichtigen, maar zichtbare sporen dat deze gezanten er hebben verbleven zijn er toch niet te vinden.
Franse tijd
Uit de Franse tijd dateert het Paleis van Lodewijk Napoleon. Het pand waar nu de Universiteitsbibliotheek Binnenstad zit (Drift 23 en hoger) is op 8 september a.s. geopend. Ook Keizer Napoleon heeft in dit paleis gelogeerd toen hij in oktober 1811 een driedaags bezoek aan Utrecht bracht. Veel leden van zijn gevolg logeerden die dagen in huizen rond het Janskerkhof.
Europese bouwstijlen
Als voorbeelden van Europese invloeden in bouwstijlen kunnen Janskerkhof 13 en Drift 17 worden genoemd. Janskerkhof 13 werd in 1765 in rococo-stijl verbouwd (ik kom hier nog op terug). Drift 17 werd in 1900 in neo-renaissance stijl verbouwd. Maar in dit kader is het ook interessant om de gevels van enkele niet opengestelde panden te bekijken. Er staat rond het Janskerkhof bijvoorbeeld een aantal panden die zijn gebouwd in de Jugendstil.
Beladen Erfgoed
Het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018 (zie website) heeft in de maand september als thema Beladen Erfgoed.
“Erfgoed is vaak een bron van trots, maar herinnert ook aan de donkere kanten van onze geschiedenis. In Nederland en in de rest van Europa proberen we steeds bewuster een weg te vinden in de omgang met erfgoed, dat ons terugvoert naar periodes van uitbuiting of oorlog.”
In het kader hiervan zal tijdens Open Monumentendag 2018 onder andere aandacht zijn voor sporen van slavernij en voor de Tweede Wereldoorlog.
Sporen van slavernij
Wie sporen van slavernij in Utrecht wil vinden, raadplege de index op het notarieel archief op de website van Het Utrechts Archief. Wie zoekt op de term slaverny of plantage, vindt akten met daarin de namen van Utrechtse eigenaren van tot slaaf gemaakten. Het kan dus niet anders dan dat er toentertijd huizen werden gekocht en verbouwd met geld verdiend in de slavenhandel.
Een huis aan het Janskerkhof draagt daar de zichtbare sporen van. De rococo-versiering van Janskerkhof 13 werd aangebracht in opdracht van Jan van Voorst, gewezen directeur-generaal van Nederlands Africa in Elmina. Hij was al enkele jaren terug in Utrecht toen hij het huis kocht, maar het kan haast niet anders dan dat hij (een deel van) het benodigde geld voor de aankoop en verbouwing van Janskerkhof 13 in Elmina heeft verdiend.
Er is nog een huis dat sporen van slavernij lijkt te dragen. Op de gevel van Janskerkhof 12 (niet open op 8 september!) hangt een familiewapen met drie morenhoofden. Het fronton is aangebracht bij een grote verbouwing van het huis, in de periode 1722-1723. Het familiewapen is van Justina Clara de Moor, echtgenote van Lucas van Voorst. Wanneer en door wie het wapen ontworpen is weet ik niet, maar het echtpaar komt in de index op het notariële archief, voor zover ik kan overzien, niet voor in verband met slavernij. Dat men ervoor kiest om de achternaam De Moor op deze wijze te symboliseren en op de gevel te plaatsen zegt natuurlijk wel genoeg.
Tweede Wereldoorlog
Ook de Tweede Wereldoorlog, het andere deelthema binnen Beladen Erfgoed, heeft aan het Janskerkhof zichtbare sporen nagelaten. Het sociëteitsgebouw van het USC Utrecht op Janskerkhof 14 (door de organisatie ingedeeld bij de route Utrecht: stad van wetenschap) werd, net als veel andere panden rond het Janskerkhof, in de Tweede Wereldoorlog door de bezetter gevorderd. De studentensociëteit deed dienst als stafkwartier van het Höheres Kommando. Later werd hier het hoofdkwartier van het 88ste Duitse Armeekorps gevestigd. In juli 1940 werd op de binnenplaats achter de sociëteit een bunker gebouwd, in de achtertuinen van de huizen Boothstraat 3 en Boothstraat 5 (deze huizen staan niet op de lijst van Open Monumentendag 2018). De discotheek Woolloomooloo is in een deel van deze bunker gevestigd.
Tot slot
Over de thema’s van OMD Utrecht valt veel meer te vertellen, maar ik had een kort overzicht beloofd. Wil je meer weten, lees dan de geschiedenis van alle hierboven genoemde huizen. Of raadpleeg het overzicht met bezienswaardigheden op het Janskerkhof. Ik wens iedereen veel kijkplezier op 8 september!
Open Monumentendag Utrecht 2018
Open Monumentendag 2018 vindt plaats op zaterdag 8 september 2018. Raadpleeg de website van Open Monumentendag Utrecht voor alle informatie.
Bronnen
- Website Open Monumentendag.
- Website Open Monumentendag Utrecht [geraadpleegd 17-08-2018].
- Website Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018.
Gepubliceerd: 18-08-2018 door Caroline Pelser. Laatst geactualiseerd op 10-11-2022.
