Huizengeschiedenis

Janskerkhof Utrecht
Janskerkhof Utrecht met de Janskerk, gezien vanaf de Domtoren (collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Huizen aan het Janskerkhof vertelt de geschiedenis van de huizen binnen de voormalige immuniteit van Sint Jan rond de Janskerk in de stad Utrecht. De geschiedenis van het Janskerkhof Utrecht gaat terug tot de stichting van de Janskerk, rond 1050. Er staan nog enkele middeleeuwse huizen aan het Janskerkhof, maar de meeste huizen dateren uit de Gouden Eeuw. Op deze website is per huis terug te vinden wie er op dit adres heeft gewoond.

Het Janskerkhof is gelegen in de noordelijke binnenstad van Utrecht; 350 meter ten noorden van de Domkerk en op 4 minuten loopafstand van de Domtoren. Tegenwoordig wordt dit deel van Utrecht centrum het Universiteitskwartier genoemd. Op en rond het Janskerkhof staan veel rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten. Ook staan er huizen die deel uitmaken van het beschermd stadsgezicht.

Het Janskerkhof ontleent zijn naam aan de oorspronkelijke functie van het plein. Aanvankelijk werd dan ook wel gesproken over Sint Janskerkhof. Het voorvoegsel Sint is in de negentiende eeuw definitief komen te vervallen.

Hoe oud is het Janskerkhof Utrecht?

Het Janskerkhof dateert uit de elfde eeuw. Rond 1050 werd, onder het episcopaat van bisschop Bernold, ten noorden van de toenmalige Domkerk, de Janskerk gesticht, gewijd aan Johannes de Doper. De Janskerk is dus ongeveer 70 jaar ouder dan de stad Utrecht (Utrecht kreeg stadsrechten in het jaar 1122).

Janskerkhof Utrecht in de middeleeuwen

De Janskerk was een kapittelkerk en lag binnen de immuniteit van Sint Jan. De immuniteit was onttrokken aan het stedelijk gezag; het kapittel van Sint Jan oefende hier zijn eigen bestuur en rechtspraak uit.

De immuniteit werd begrensd door Jansveld, Voorstraat, Keizerstraat, Nobelstraat en Jansdam. Waar nu dagelijks auto’s parkeren lag de hof van de Janskerk, aan de noord-, oost- en zuidkant omringd door uitgestrekte erven. Aan de noordzijde van het Janskerkhof is de immuniteitssloot, deels gedempt, nog aanwezig. De westkant van het Janskerkhof lag buiten de immuniteit.

Kanunniken – claustrale erven

De leden van het kapittel van Sint Jan waren kanunniken. Hun leven kan niet worden vergeleken met dat van middeleeuwse monniken. Kanunniken legden niet de eed van armoede af en leefden niet gezamenlijk in een klooster. Integendeel. Kanunniken bouwden hun eigen huizen met grote tuinen op de erven rond de kerk. Sommige van deze huizen bestaan nog steeds.

De erven aan de noordzijde van het Janskerkhof Utrecht liepen tot aan de Voorstraat. De claustrale huizen bevonden zich in het midden van deze terreinen. De nog bestaande claustrale huizen Janskerkhof 18 en Boothstraat 6 liggen daardoor een aantal meters achter de rooilijn van het Janskerkhof. Ook Drift 6, dat in oorsprong een claustraal huis is, ligt een flink stuk achter de rooilijn.

De claustrale huizen binnen de immuniteit van Sint Jan mochten niet worden verhuurd, bezwaard of verkocht zonder voorafgaande toestemming van het kapittel. Aanvankelijk werden de huizen uitsluitend bewoond door kanunniken (die ook verbonden konden zijn aan een ander kapittel in de stad), maar in de loop der tijd steeds vaker door welgestelde burgers. Het perceel bleef dan officieel op naam van een kanunnik staan.

Minderbroedersklooster en Sint Janskapel

Het kapittel van Sint Jan deelde het Janskerkhof met andere geloofsgemeenschappen. In 1246 verkocht het kapittel van Sint Jan een terrein in de zuidwesthoek van het Janskerkhof aan de Orde van de Minrebroeders. De Franciscanen bouwden hier een klooster en een kerk. De hof van het Minrebroedersklooster liep tot aan de Sint-Janskapel.

In 1544 stond het kapittel van Sint Jan de St. Janskapel aan de zuidkant van het Janskerkhof af aan de Utrechtse Jeruzalembroederschap. De St. Janskapel werd vanaf dat moment de Jeruzalemkapel of Palmitentempel genoemd.

Na de reformatie

Janskerkhof Utrecht door landmeter J.R. van den Berch, 1604
Janskerkhof Utrecht door landmeter J.R. van den Berch, 1604 (collectie Het Utrechts Archief)

Aan het einde van de 16e eeuw werd de immuniteit van het kapittel van Sint Jan opgeheven en werd de ommuring afgebroken, waarna het Janskerkhof Utrecht kon uitgroeien tot een lommerrijk stadspark omringd door herenhuizen. Hoewel de meeste percelen vanaf dat moment in kleinere stukken werden verdeeld zijn de contouren van de oude claustrale erven nog steeds zichtbaar.

Een van de eerste bouwactiviteiten na de reformatie vond plaats op de hoek van het Janskerkhof met de Minrebroederstraat. De Palmitentempel werd afgebroken en het terrein werd, verdeeld in kleinere percelen, bebouwd met nieuwe huizen. Hetzelfde gold voor de Minrebroederskerk. Langs de noordzijde van de Minrebroederstraat verschenen nieuwe huizen. Landmeter Jan Rutgers van den Berch maakte in 1604 een kaart van het Janskerkhof Utrecht in vogelvlucht; de nieuwe huizen op beide terreinen staan hierop al weergegeven. Overigens werd pas in 1628 de poort aan de Lange Jansstraat gesloopt.

De ontwikkeling van de noordkant van het Janskerkhof kwam nog wat later op gang. De grote claustrale erven aan de noordzijde van het Janskerkhof kwamen in handen van burgers, die delen uit hun erven verkochten zodat daarop een nieuw huis kon worden gebouwd; aan de noordzijde van het Janskerkhof tegen de rooilijn aan, aan de zuidkant van de Voorstraat op het stuk tussen het Jansveld en de Drift, en in de, in 1659 aangelegde, Boothstraat.

Het Janskerkhof Utrecht bleef ook toen nog eigendom van het kapittel van Sint Jan. In 1790 deed het kapittel van Sint Jan afstand van de eigendom en beheer van de bomen en de bestrating op het Janskerkhof. De grond bleef eigendom van het kapittel tot aan de opheffing ervan, in 1811.

Huizen aan het Janskerkhof Utrecht

zuidwesthoek Janskerkhof Utrecht met Statenkamer
Zuidwesthoek Janskerkhof Utrecht met Statenkamer (collectie Het Utrechts Archief)

Op deze website wordt de geschiedenis van de huizen aan het Janskerkhof en het terrein van de voormalige immuniteit van het kapittel van Sint Jan (zoals weergegeven op een tekening van G.G. Calkoen) beschreven.

De huizengeschiedenis is te vinden via het menu ‘Huizen’ in de navigatiebalk en via de lijst met huizen onder aan deze pagina. De huizen zijn ingedeeld per straat en windrichting.

De prent hierboven toont de zuidwesthoek van het Janskerkhof Utrecht rond 1736 (HUA, catalogusnr. 37811). De koets staat voor de deur van de Statenkamer. Tot 1579 behoorde dit pand tot het, in 1246 gestichte, Minderbroedersklooster. Tegenwoordig is Janskerkhof 3 van de Universiteit Utrecht.

Links ziet men, van rechts naar links, de achtermuur met poort van Minrebroederstraat 20, het huis daarnaast (nu deel van het schoolgebouw op het perceel van Janskerkhof 4-4a), en het huis Janskerkhof 5. Voor de reformatie behoorden deze percelen tot de hof van het Minderbroedersklooster.

Het gedempte grachtje aan de noordzijde van het Janskerkhof Utrecht
Het gedempte grachtje aan de noordzijde van het Janskerkhof Utrecht is een restant van de middeleeuwse immuniteitssloot (collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnummer 142.253)

De zwart-wit foto, gemaakt in 1972 door L.M. Tangel, toont de – in 1935 gedempte – immuniteitssloot langs de noordzijde van het Janskerkhof. Het huis met de luiken, aan de rechterzijde van de foto, is Janskerkhof 16. Op het oog aan het einde van de immuniteitssloot bevindt zich de zijkant van Janskerkhof 19.

De fotograaf heeft zijn camera gericht op de westzijde van het Janskerkhof: van rechts naar links zijn te zien de huizen op Janskerkhof 20 (witte huis) t/m nr. 25. Janskerkhof 23 heeft op deze foto nog een trapgevel. Helemaal links op de foto is nog een klein stukje te zien van de zuidkant van het Janskerkhof (Janskerkhof 1, voormalig claustraal erf XVII).

Oostkant van het Janskerkhof Utrecht

Officieel kent het Janskerkhof geen oostzijde meer; de oostkant van het Janskerkhof wordt sinds het einde van de 14e eeuw afgescheiden door een gracht, de Drift. Aan de overzijde van de gracht ligt de straat Drift. De huizen aan de oostzijde van de Drift op de percelen Drift 9 tot en met Drift 23 behoorden ook na het graven van de Drift nog tot de immuniteit van Sint Jan. De huizen aan de westzijde van de Drift behoorden in de middeleeuwen bij claustraal erf VI, met Drift 6 als claustraal huis.

Vier zijden, vier verhalen

Al lezend over alle huizen zal het opvallen dat de vier kanten van het Janskerkhof ieder een eigen geschiedenis hebben. De huizen aan de noordkant van het Janskerkhof dateren grotendeels uit de Gouden Eeuw. Hier vestigden zich rijke burgers die nieuwe huizen lieten bouwen op de percelen die na de reformatie vrijkwamen. De zuidkant van het Janskerkhof, tussen de Statenkamer en de Korte Jansstraat, was, op enkele uitzonderingen na, het terrein van winkeliers, kleine zelfstandigen en ambachtslieden. De westkant van het Janskerkhof hoorde niet bij de immuniteit. De huizen die hier werden gebouwd werden veelal verhuurd. Het rijtje werd pas in de negentiende eeuw compleet, toen de stal op nummer 20 tot woonhuis werd verbouwd. De oostkant van het Janskerkhof – de Drift – had een eigen geschiedenis. Sommige bewoners gebruikten toch graag het adres “bij het Janskerkhof”.

Huisnummers rond het Janskerkhof Utrecht

Janskerkhof 25 (oud) rond 1858 (collectie HUA)

Sinds de Franse tijd kent Utrecht centrum huisnummering. Er zijn in het verleden verschillende systemen geweest. Slechts van enkele huizen is nog het huisnummer volgens de oudste systemen bekend.

De wijknummering die vanaf het begin van de 19e eeuw werd gehanteerd volgde wat indeling betreft de oude kwartiernamen: Fortuin werd Wijk G; Bloedkuil werd Wijk H. De grens tussen de wijken G en H liep over het Janskerkhof. Een foto van het voormalige huis Janskerkhof 25 laat zien dat er toentertijd al straatnaamborden waren. Op de straatnaamborden werd in die tijd ook de wijkletter – in dit geval de letter G – vermeld.

De huizen aan de zuidkant en de westkant van het Janskerkhof, Drift 9 tot en met Drift 15, de Minrebroederstraat en de noordzijde van de Jansdam behoorden tot wijk G (voormalig kwartier Fortuin). De noordkant van het Janskerkhof, de Boothstraat, Drift 17 en hoger, en de Voorstraat behoorden tot wijk H (voormalig kwartier Bloedkuil). Bij alle huizen op deze website is ook het oude wijknummer vermeld.

Sinds 1890 zijn de huizen aan het Janskerkhof Utrecht doorlopend en tegen de wijzers van de klok in genummerd, te beginnen in de zuidwesthoek van het Janskerkhof.

Overzicht huizen op deze website

In het overzicht hieronder worden alle huizen genoemd die een aparte pagina op deze website hebben gekregen. De geschiedenis van de huizen die in de loop der tijd zijn afgebroken wordt beschreven bij het tegenwoordige huis op het betreffende perceel. Als dat niet mogelijk is (bijvoorbeeld omdat het perceel is opgeofferd voor een verbreding van de straat), dan heeft het huis een eigen pagina of is het huis voor de beschrijving van zijn geschiedenis ingedeeld bij een buurperceel.

Belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van deze huizen zijn ook te vinden via de geschiedenis tijdlijn. Wil je een bezoek brengen aan het Janskerkhof, raadpleeg dan de pagina bezienswaardigheden met tips voor toeristen.

Bronnen

  • M.E. Jonker-Verhoef, Zo maar een „contractboeck”, Jaarboek Oud-Utrecht 1971.
  • J.N. van der Meulen, Huisnummers in de stad Utrecht, Maandblad Oud-Utrecht 1993, p. 26-28.

Gepubliceerd: 29-02-2012 door Caroline Pelser. Laatst geactualiseerd op 07-01-2024.

Scroll naar boven