Het gebouw van de voormalige hoofdwacht op Janskerkhof 30 Utrecht is een rijksmonument. Het gebouw van de hoofdwacht dateert van 1681/2. Tegenwoordig wordt het pand gebruikt door The Utrecht Summer School, onderdeel van de Universiteit Utrecht.
Janskerkhof 30 Utrecht wordt in het Rijksmonumentenregister (monument nr. 36173) als volgt omschreven: “Hoofdwacht, huis met rechte kroonlijst boven ingang gebeeldhouwde steen 1660.”
Verbouwing Janskerk
In 1681/2 kreeg de Janskerk Utrecht een nieuwe westgevel in renaissancestijl, gebouwd naar een ontwerp van Gijsbert Anthonisz van Vianen. Voor deze verbouwing moesten ook de pandhof en drie huizen aan de noordzijde van de kerk worden afgebroken.
De Sint Antoniuskapel werd bij deze verbouwing vervangen door het gebouw van de hoofdwacht, links naast de ingang van de Janskerk.
Concordia res parvae crescunt
Op de cartouche staat het wapen van de Staten van Utrecht en de zinspreuk: ‘Concordia res parvae crescunt’, omgeven door verschillende oorlogsattributen waaronder een kruitvat met het jaartal 1660.
De Nederlandse vertaling van de Latijnse spreuk Concordia res parvae crescunt’ is ‘door eendracht groeien kleine zaken’ ofwel ‘door eendracht worden kleine dingen groot’.
Het cartouche bevat het jaartal 1660. Dit jaartal verwijst naar een voorloper van deze Hoofdwacht. E.J. Haslinghuis (De Gemeente Utrecht, 1956, p. 75) meldt hierover:
“De 16e maart 1660 hebben volgens de notulen van het St. Janskapittel besprekingen met Heren Burgemeesteren plaats ‘wegens ’t erf van ’t wagthuis op ’t capittuls kerkhoff’, waarop ‘na consent der Heeren Staten door het capittel (’t) Wagthuis afgebroken en een muur gemaakt tot de kerkdeure toe’. De metselaar Christiaan van Vianen trekt dan een nieuwe muur op ‘daer het wachthuys gestaen heeft’.”
Verderop (p. 78) meldt hij dat
“in de notulen van Ged. Staten (Catal. Rijksarch. nr 264) op het jaar 1660 een betaling van 870 g. [wordt] aangetekend ‘op de specificatie van Ghijsbert Thonisz (van Vianen), metselaar, van hetgeen hij verdiend ende geleverd heeft tot het buitenwerk aan het Wachthuis’.”
In de negentiende eeuw werd het wapen van de Staten van Utrecht per vergissing vervangen door het stadswapen van Utrecht (zoals nog te zien is op de foto uit omstreeks 1960).
In de jaren tachtig van de twintigste eeuw is deze vergissing hersteld. Tegenwoordig prijkt weer het wapen van de Staten van Utrecht op de cartouche.
Soldaten op het Janskerkhof
De locatie van de hoofdwacht, midden op het Janskerkhof, hangt samen met de aanwezigheid van de Statenkamer op Janskerkhof 3, de vergaderplaats van de Staten van Utrecht. De Staten van Utrecht zijn de voorlopers van de huidige Provinciale Staten.
De soldaten van de hoofdwacht hadden tot taak om de veiligheid van de Staten van Utrecht te waarborgen. Door de hoofdwacht waren op het idyllische plein altijd soldaten aanwezig.
Op een pentekening van Jan de Beijer van rond 1736 staat een opvallend attribuut: een houten ezel. Deze werd gebruikt om soldaten die zich aan ongeregeldheden schuldig hadden gemaakt te pronk te stellen.
Isaac Ouwater
De hoofdwacht is ook afgebeeld op het schilderij Het Janskerkhof van Isaac Ouwater (1748-1793). Het schilderij van Isaac Ouwater, gemaakt in 1779, bevindt zich in de collectie van het Centraal Museum Utrecht.
Een pentekening met een gelijke voorstelling bevindt zich in de collectie van Het Utrechts Archief.
Op de zijmuur van Janskerkhof 30 hangt een tegeltableau met een reproductie van het schilderij. Het tegeltableau is een schenking van de Utrechtse Sociëteit ‘De Constructieve’.
Opvallend is dat de hoofdwacht op het schilderij van Isaac Ouwater een ander uiterlijk heeft dan tegenwoordig. Het gebouw is niet wit afgebeeld, maar heeft nog de oorspronkelijke bakstenen afwerking.
Onderhoud
In 1814 verzocht Diderikus Jacobus Muller (1766-1835), meesterschilder en glazenmaker te Utrecht, aan de Commissaris van het Kwartier Utrecht om weer met het onderhoud van de Statenkamer, de hoofdwacht, de manege en de Munt belast te mogen worden. Hij deed dit verzoek nadat de Fransen dat van hem en zijn vader, meester schilder Pieter Jacob Muller, in 1795 hadden afgenomen. Zijn vader was in augustus 1796 overleden (Oprechte Haarlemse courant, 25-08-1796, Delpher).
OAT 1832
In de OAT 1832 staat als eigenaar van perceel A1231 (“wagthuis”) het Rijk vermeld.
In 1847 werd, volgens een kennisgeving in de Utrechtsche provinciale en stads-courant van 27 oktober 1847, p. 1 (Delpher), een “Een ontwerp van Procesverbaal betrekkelijk de afscheiding tusschen het Rijks Militaire erf der Hoofdwacht, liggende op de Jansplaats tegen het erf van de Stad Utrecht en tegen de Janskerk” ter inzage gelegd. De stukken bevinden zich in het archief van de kerkvoogdij van de Nederlands Hervormde Gemeente Utrecht.
Reparatiewerkzaamheden
In 1885 stuitte men, bij reparatiewerkzaamheden aan de vloer van de hoofdwacht, op een grafkelder uit de Sint Antoniuskapel (Algemeen Handelsblad, 07-07-1885, avond, p. 2, Delpher). Daarbij werden onder meer de overblijfselen van Adriaan van Renesse (1501-1559; biografie Van der Aa) gevonden.
Adriaan van Renesse was oorspronkelijk begraven in het familiegraf in de Minrebroederskerk. Na het afbreken van deze kerk waren zijn gebeenten overgebracht naar de Janskerk.
Opheffing hoofdwacht
De hoofdwacht werd in 1902 opgeheven. In het Algemeen Handelsblad van 6 mei 1902, avond, p. 1 (Delpher), werd daarover bericht:
“In navolging van dezen maatregel in andere groote garnizoensplaatsen, is door den minister van oorlog bepaald, dat ook in het garnizoen Utrecht met ingang van 15 Mei a.s. de hoofdwacht zal zijn vervallen en wel op grond dat aan deze wacht door voortdurende inkrimping harer sterkte, geen recht van bestaan meer kan worden toegekend.”
In de jaren 1914-1918 is het gebouw nog tijdelijk als hoofdwacht in gebruik geweest.
Rijksgebouwendienst
In de jaren dertig was de Rijksgebouwendienst op Janskerkhof 30 Utrecht gevestigd.
Universiteit Utrecht
Sinds 1950 wordt Janskerkhof 30 beheerd door de Universiteit Utrecht (akte beheersoverdracht, 1950).
In de jaren tachtig was op Janskerkhof 30 het Instituut voor de geschiedenis der natuurwetenschappen gevestigd.
In het begin van deze eeuw was het Juridisch PAO, het bureau van het postacademisch onderwijs van de juridische faculteit, op Janskerkhof 30 Utrecht gehuisvest.
Zijkant Janskerkhof 30 Utrecht
Op het ANWB-bordje aan de zijkant van het gebouw staat te lezen:
“In dit gebouw uit 1683 verbleef de wacht die tot taak had de veiligheid te waarborgen van de leden van de Provinciale Staten van Utrecht, die op Janskerkhof 3 vergaderden. Het jaartal 1660 op de gevelsteen met militaire attributen wijst op het bestaan van een oudere Hoofdwacht. CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT betekent: Door eendracht worden kleine dingen groot.”
Op de zijmuur van Janskerkhof 30 hangt ook een tegeltableau met een reproductie van het schilderij Het Janskerkhof van Isaac Ouwater (1748-1793). Het tegeltableau is een schenking van de Utrechtse Sociëteit ‘De Constructieve’. Het schilderij van Isaac Ouwater bevindt zich in de collectie van het Centraal Museum Utrecht.
Huidige bestemming Janskerkhof 30 Utrecht: Utrecht Summer School
Janskerkhof 30 Utrecht wordt tegenwoordig gebruikt als kantoor van de Utrecht Summer School. De Utrecht Summer School van de Universiteit Utrecht heeft een speciaal cursusaanbod voor studenten uit het buitenland. Het visiting address van the Utrecht Summer School is Janskerkhof 30a Utrecht.
Lees ook
Gepubliceerd: 08-03-2012 door Caroline Pelser. Laatst geactualiseerd op 03-07-2022.