De Haarlemse schilder Pieter Jansz Saenredam (1597-1656) was gespecialiseerd in Nederlandse kerkinterieurs. Hij maakte voor zijn schilderijen op locatie gedetailleerde voorstudies, die hij, soms pas jaren later, in zijn atelier tot een schilderij uitwerkte. In 1636 bezocht Pieter Saenredam de stad Utrecht. In de twintig weken dat Saenredam in Utrecht werkte maakte hij veel schetsen van kerken, waaronder van de Janskerk Utrecht.
Op 7 oktober 1636 maakte Pieter Saenredam een tekening van het interieur van de Janskerk Utrecht. Op de tekening, die zich in de collectie van Het Utrechts Archief bevindt, is afgebeeld het transept met het koor en het noorder zijkoor, met de toegang tot de stadsbibliotheek, uit het westen.
De schets (378 x 310 mm) is gemaakt met pen in bruin, zwart, wit en rood krijt, penseel in kleur en waterverf.
Pieter Saenredam, schilderij Janskerk
Saenredam heeft de tekening jaren later tot een schilderij uitgewerkt. Het schilderij is, boven de ingang van de stadsbibliotheek, gesigneerd: Pieter Saenredam, deese St. janskerck / van utrecht den 19 Augustii 1655. gedaan.
De tekening en het schilderij van Pieter Jansz Saenredam zijn de enige bestaande afbeeldingen van de stadsbibliotheek in de Janskerk.
Het schilderij met de toegang tot de stadsbibliotheek werd pas in 2011 herontdekt. Kunsthandelaar Jan Six zag het schilderij in december 2010 op een veiling van Bonhams in Londen. In de catalogus werd het schilderij omschreven als: ‘Studio of Pieter-Jansz. Saenredam’. Six kocht het aan voor 147.600 GBP. Pas na schoonmaak van het schilderij kwam de signatuur te voorschijn.
In 2011 heeft het schilderij drie maanden op een expositie in het Centraal Museum Utrecht gehangen. Tegenwoordig bevindt het schilderij zich in een privé-collectie in de Verenigde Staten.
Het verhaal van de ontdekking door Jan Six is terug te zien via een RTV Utrecht filmpje op YouTube (01 min 22 s). Behalve Jan Six komt ook Liesbeth Helmus, conservator van het Centraal Museum, aan het woord.
Vier figuren
Op het schilderij uit 1655 zijn ook vier personen afgebeeld. Deze figuren staan niet afgebeeld op de schets uit 1636. We hoeven ons dus niet te buigen over de vraag wie deze personen kunnen zijn; Saenredam heeft ze verzonnen.
Een bijzonderheid aan de werkwijze van Pieter Saenredam was dat hij opmetingen verrichtte. De tekeningen en schilderijen van Saenredam zijn mede daardoor heel waarheidsgetrouw. Desondanks zijn de figuren op het schilderij te klein afgebeeld.
Dat de figuren te klein zijn, valt vooral op in vergelijking met het beeld van Johannes de Doper dat tegen het doksaal staat, in het midden van het schilderij. Dit beeld, dat tegenwoordig deel uitmaakt van de collectie van het Centraal Museum, was in werkelijkheid ongeveer 1.65 meter hoog.
Andere werken van Janskerk door Pieter Saenredam
Uit dezelfde periode dateert ook een ander schilderij van Saenredam van het interieur van de Janskerk Utrecht. Dat schilderij, waarop het schip en de Sint Antoniuskapel te zien zijn, bevindt zich in de collectie van museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam. De voortekening voor dit schilderij maakte Pieter Saenredam op 15 september 1636. Deze voorstudie bevindt zich in de collectie van de Kunsthalle in Hamburg.
In de collectie van het Centraal Museum Utrecht bevindt zich een schilderij van de Sint Antoniuskapel, uit 1645. De voortekening voor dit schilderij, die Saenredam op 6 oktober 1636 maakte, bevindt zich in de collectie van Museum Boijmans van Beuningen (H 183).
Het huidige koor van Janskerk Utrecht
Het interieur van de Janskerk Utrecht ziet er tegenwoordig anders uit. Het koor is weer open sinds de verhuizing in 1820 van de Universiteitsbibliotheek Utrecht naar de balzaal van het voormalige paleis van Koning Lodewijk Napoleon aan de Wittevrouwenstraat. De kerk is bovendien gerestaureerd.
In de twintigste eeuw was de Janskerk ernstig in verval geraakt. Eind jaren dertig werd de kerk gesloten in verband met het gevaar voor instorting van de koorgewelven. Na het aanbrengen van een schot kon de Janskerk in januari 1940 weer worden geopend, maar in het koor mocht niemand meer komen (De Banier, 8 januari 1940, Delpher).
Van 1947 tot 1953 is gewerkt aan de restauratie van het koor van de Janskerk.
De bovenstaande zwart-witfoto van het interieur van de Janskerk, uit november 1981, laat, net als de tekening en het schilderij van Pieter Jansz Saenredam, het transept met het koor en het noorder zijkoor, uit het westen zien, alleen nu zonder stadsbibliotheek.
In april 2000 heeft de Fotodienst van Het Utrechts Archief een foto gemaakt op hetzelfde standpunt als de tekening van 1636.
Bronnen
- Schilderij Saenredam ontdekt, nieuwsbericht Centraal Museum, 6 juli 2011.
- Schets Janskerk Utrecht, Beeldbank, Het Utrechts Archief, catalogusnr. 28604.
- Foto Janskerk Utreccht, Beeldbank, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, nr. 20233263.
- Pieter Jansz Saenredam, Interieur van de Janskerk te Utrecht, het transept met het koor en het noorderzijkoor, met de toegang tot de stadsbibliotheek, gedateerd 19 augustus 1655, RKD.
- ‘Verdwijnen in het oogh’, Trouw, 29 juni 2011.
Gepubliceerd: 06-10-2016 door Caroline Pelser. Laatst geactualiseerd op 16-12-2023.
