In de zuidwesthoek van het Janskerkhof Utrecht, op het plein voor Janskerkhof 3, staat een monument ter nagedachtenis van F.C. Donders. Franciscus Cornelis Donders (1818-1889) was oogarts en hoogleraar bij de faculteit geneeskunde van de Universiteit Utrecht.
F.C. Donders was de grondlegger van de Oogheelkundige school in Nederland. Donders was van 1848 tot 1888 hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. In 1858 richtte Franciscus Cornelis Donders, samen met Herman Snellen (1834-1908), het Ooglijdersgasthuis op.
Donders woonde van 1856 tot 1862 op Drift 6. (Snellen van 1879 tot 1894 op Drift 13.)
Initiatief F.C. Donders monument
De initiatiefnemer voor het F.C. Donders monument was de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG). Er werd een omvangrijk comité gevormd, bestaande onder anderen uit vertegenwoordigers van verschillende geneeskundige en wetenschappelijke verenigingen en de burgemeesters van Utrecht en Tilburg. Tilburg was de geboorteplaats van F.C. Donders. Voorzitter van het comité werd de Utrechtse burgemeester A.F. baron van Lynden. Penningmeester was de Utrechtse bankier J. Kol.
Drie ontwerpen voor monument F.C. Donders
Het comité nodigde in juni 1913 drie beeldhouwers uit om een ontwerp van een monument in te dienen: Toon Dupuis (1877-1937), Bart van Hove (1850-1914) en Arend Odé (1865-1955). Bart van Hove overleed in februari 1914, maar zijn ontwerp was toen reeds af.
De drie ontwerpen hadden met elkaar gemeen dat zij, in verband met de gekozen locatie, in de breedte waren gedacht, in de vorm van een half-open ovaal.
Het gekozen ontwerp van de beeldhouwer Toon Dupuis stelt F.C. Donders voor, zittend in een armstoel. In de vleugelmuren aan weerszijden van het standbeeld zijn reliëfs aangebracht, die het werk van Donders voorstellen. Het monument is in groen brons uitgevoerd.
Ook in het ontwerp van Arend Odé was Donders zittend weergegeven. Het ontwerp van Bart van Hove — met een immortellenkrans versierd — vertoonde Donders in staande houding met aan de voet twee vrouwenfiguren. Het beeld stond vrij van de halfcirkelvormige muur daarachter.
Toon Dupuis
In maart 1914 koos het comité tijdens een bijeenkomst in Amsterdam met meerderheid van stemmen voor het ontwerp van Toon Dupuis.
Vervolgens konden de ontwerpen enkele dagen in het Stedelijk Museum Amsterdam worden bezichtigd. De modellen waren gemaakt in gips, op een-vijfde van de ware grootte. Situatietekeningen en monsters van het te gebruiken graniet waren aan de ontwerpen toegevoegd.
Recensie ontwerpen
In een recensie in het Algemeen Handelsblad van 11 maart 1914 werden de ontwerpen door de letterkundige en kunstcritica Maria Viola (1871-1951) kritisch besproken:
“Wijlen prof. Van Hove’s ontwerp doet zich voor als een gewoon standbeeld; de statue rijst geheel vrij van den achterbouw op haar eigen voetstuk, waartegen twee symbolische vrouwenfiguren leunen. Deze figuren hebben de voor Van Hove eigenaardige bevalligheid.
Odé heeft Donders afgebeeld zittende op een hoogen zetel; ter weerszij, wat naar voren, met den vorm mee van de ovale afsluiting, bevindt zich, op eene verhooging, een greep van twee figuren: de blinden en de genezenen voorstellend. Deze opvatting, waarin de achterbouw hoofdfiguur en zijgroepen verbindt, is de meest architectonische van de drie. De figuren zijn echter verre van stijlvol: die van Donders theatraal, de andere anecdotisch: het verschil in karakter van de groepen onderling en het gemis van overeenstemming tusschen onderbouw en figuren is de zwakheid van dit ontwerp.
Rest dus het bekroonde. Dupuis heeft den geleerde zittende voorgesteld: een bronzen beeld op den in het midden verhoogden, granieten muur; links en rechts zijn in de beide vleugels van dien muur bronzen reliefs gedacht, terwijl de naar voren gebogen uiteinden weer door lage kolommen worden afgesloten. De beide reliefs lijken eer woelig dan waardig. Van de hoofdfiguur, in rustige natuurlijkheid neergezeten, gaat eenige bekoring uit. Het is echter niet de indruk van eenvoudige veelzeggendheid, die een monumentaal beeldhouwwerk zou moeten maken. Het geheele werk bestaat uit een onderbouw, te zwaar en te log voor den lichten last van het schilderachtige beeldje. De beide kolommen staan daar breed, leeg en nutteloos als vertooners van wat nuchter stijllooze letters. Als geheel maakt het ontwerp meer den indruk van handigheid dan van scheppende kracht.”
Andere beelden van Toon Dupuis in Utrecht
Toon Dupuis maakte ook het borstbeeld van burgemeester B. Reiger (1845-1908) dat op de Maliebaan staat. Ook de plaquette van Hendrik Adriaan van Beuningen (1841-1908), in het gebouw van de Openbare Bibliotheek op de Oudegracht, is van zijn hand.
Onthulling monument
Het voornemen was om het monument op de 100ste geboortedag van Franciscus Cornelis Donders (27 mei 1918) te onthullen. Die datum werd niet gehaald. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog liepen de inzameling van het geld en de vervaardiging van het monument vertraging op.
De onthulling van het monument vond plaats op 22 juni 1921, tijdens de Utrechtse Lustrumfeesten. Het monument werd onthuld door een achterkleindochter van professor Donders.
F.C. Donders herdenking
Op 24 maart 1939, de vijftigste sterfdag van F.C. Donders, vond een herdenkingsbijeenkomst plaats bij het monument. Daarbij waren onder anderen aanwezig de rector-magnificus van de universiteit, enkele (oud)hoogleraren en de voltallige senaat van het USC (Algemeen Handelsblad, 24-03-1939, Delpher). Er werden kransen gelegd door delegaties van het Ooglijdersgasthuis en van het USC (Algemeen Handelsblad, 25-03-1939, Delpher, met foto).
Tot slot
In de jaren zestig is tweemaal gedacht aan verplaatsing van het monument. Uiteindelijk werd in 1966 besloten dat het Janskerkhof de meest zinvolle plek was. Ook een suggestie tot vervanging van de sokkel werd afgewezen.
Bronnen
- Algemeen Handelsblad, 08-03-1914, Delpher.
- Het nieuws van den dag: kleine courant, 10-03-1914, Delpher.
- Algemeen Handelsblad, 11-03-1914, Delpher.
- Tilburgsche courant, 03-07-1914, Delpher.
- De Telegraaf, 13-12-1916, Delpher.
- De Telegraaf, 28-05-1918, Delpher.
- Algemeen Handelsblad, 22-06-1921, Delpher.
- HUA, toegang 1007-3, inv.nr. 30021, dossier 66.03.
Monument F.C. Donders — Sint Willibrordus — Anne Frank — Jonge Bacchus
Gepubliceerd: 24-10-2015 door Caroline Pelser. Laatst geactualiseerd op 22-03-2022.